Марказий банк раиси Тимур Ишметов Сенатнинг саккизинчи ялпи мажлисида Марказий банк томонидан насия савдосини давлат томонидан тартибга солиш бўйича қонунчилик таклифлари ишлаб чиқилаётганини маълум қилган эди.

Kapital.uz нашри FinTech Ассоциацияси экспертлар кенгаши аъзоси Отабек Алиасқаров ва "Uzum Nasiya" тўлов хизмати директори Тимур Муртазаевнинг BNPL'ни тартибга солиш нима учун зарурлиги ва бу бозорга нима беришига оид фикрлари жамланган мақолани эълон қилди.

Бозор тез суръатлар билан ўсиб бормоқда, аммо хизматлар мижознинг қарзларини текширмайди

Ўзбекистонда бўлиб тўлаш ва "рассрочка" хизматлари сони ортиб бормоқда: бор-йўғи 2 та йирик хизмат 2 млн мижозга тўғри келади. Жорий йил бошида уларнинг 777 минг нафари ҳам банк кредити ёки микрокредитга эга бўлган.

Марказий банк маълумотларига кўра, мижозларнинг 52 фоизи ҳозирда камида 1 та шундай келишувга эга.

Бозордаги муаммо шундаки, тўлов ва тўлов хизматлари мижознинг қарз юки ҳақидаги маълумотларни Кредит тарихи бюросига ўтказмайди. Бундай қонунчилик ҳали мавжуд эмас. Демак, мижознинг қарзлари ҳақидаги маълумотлар тўлиқ эмас ва у тўловга қодир бўлмаган ҳолда ҳам янги кредитлар олиши мумкин.

Осон харид қилиш иллюзияси

“Рассрочка” ва бўлиб тўлаш кўпинча “фоизсиз” деб эълон қилинади. Лекин, аслида, товарларнинг нархи яширин тўловлар ва ортиқча тўловларни ўз ичига олади. Харидор буни ҳар доим ҳам пайқамайди — айниқса ёши катта бўлса. Маълумот ўрнида, бундай одамлар қарз юки бўйича статистикада етакчи ҳисобланади.

Тўловлар ва BNPL'нинг мижозларнинг қарз юкига таъсирини эътиборсиз қолдирмаслик керак — улардаги ўртача тўлов миқдори кредитларникидан фарқ қилмаслиги мумкин. Масалан, Марказий банк маълумотларига кўра Ўзбекистонда бўлиб тўлаш шартномаси бўйича ўртача чек 1,2 млн сўмни ташкил этади. Аммо бўлиб тўлаш хизматлари илгари пайдо бўлган бозорларда ўртача BNPL чеки 2023 йилда ~70 долларни ташкил қилган.

Бошқа давлатлар бунга қандай муносабатда бўлишади?

Ғарбда тўлов ва BNPL бозори қаттиқроқ назорат қилинади, микромолия ташкилотлари ва банк кредитларига тенглаштирилади. Мисол учун, Буюк Британияда бўлиб тўлаш аллақачон истеъмол кредити талабига боғлиқ бўлиб, 2026 йилдан бошлаб BNPL хизматлари давлат рўйхатидан ўтиши ва мижозларнинг тўлов қобилиятини баҳолаши керак бўлади.

Швецияда бўлиб-бўлиб тўлаш ва BNPL хизматлари ҳам истеъмол кредити қонуни билан тартибга солинади. Россияда эса тўловларни бўлиб-бўлиб тўлаш устидан назоратни жорий этиш масаласи аллақачон муҳокама қилинмоқда.

Марказий банк нима таклиф қилади?

Регулятор 2026 йилгача бўлиб тўлаш хизматларини мажбурий қилишни режалаштирмоқда:

• кредит бюросига барча маълумотларни ўтказиш: ким, қанча ва қандай шартларда қарз олмоқда;
• мижоз янги тўловни бажара оладими ёки йўқлигини аниқлаш учун скорингдан ўтказилади;
• товар таннархи тўғрисидаги маълумотларни шаффоф шаклда бўлиб тўлашсиз ошкор қилиш.

Шунингдек, яқинда жорий этилган кредит тарихини олиш ва кредит беришни тақиқлаш функцияси истеъмолчини шубҳали ташкилотлардан ҳимоя қилади.

Марказий банкнинг ташаббуси жуда зарур ва ўз вақтида. Бу сегментнинг тез ўсиши фонида мантиқий қадамдир. Истеъмолчи учун тартибга солишнинг йўқлиги шаффоф бўлмаган шароитлар, яширин тўловлар, тўлов қобилиятини этарли даражада баҳоламаслик ва бўлиб тўлашда кредит юки билан боғлиқ хавфларни оширади. Истеъмолчи ҳар доим ҳам ўз қобилияти ва тўлов қобилиятини реал баҳолай олмайди. Молиялаштириш билан шуғулланаётган ҳар бир киши учун истеъмолчиларни баҳолаш механизмларини тизимли йўлга қўйиш жуда муҳим, деди Отабек Алиасқаров.

Шунингдек, "Uzum Nasiya" Марказий банк талаблари асосида хизматларни ишлаб чиқишини маълум қилди.

Скоринг аниқлигини ошириш учун биз нафақат BCI маълумотларини, балки фойдаланувчи фаолиятини ҳам таҳлил қиладиган нейрон тармоқлардан фойдаланамиз. Ушбу маълумотларга асосланиб алгоритмлар мижознинг тўлов қобилиятини башорат қилади ва бюджет учун қўшимча рискларсиз, унинг эҳтиёжлари учун мақбул таклиф яратиш имконини беради, деди "Uzum Nasiya" тўлов хизмати директори Тимур Муртазаэв.

Бундан кимга фойда ва нима учун бу олдинга қадам?

Шаффоф скоринг ва истеъмолчининг кредит тарихи ҳақидаги ишончли маълумотлар кечиктирилган тўловлар бўйича барча ташкилотлар учун соғлом ёндашувдир. Ўзбекистонда финтех хизматлари барқарор ривожланиши учун барча ўйинчиларга ягона ва аниқ қоидалар керак. Аввало, хизматлар харидлар ва мижозлар тўғрисидаги маълумотларни Кредит тарихи бюросига ўтказиши ва қуйидагиларни текшириши керак:

• шахснинг бўлиб-бўлиб тўлаш имконияти мавжудми;
• кимдан ва қанча қарздорлиги;
• уларнинг даромадлари қанча.

Шунингдек, мижозга танлов беринг: дарҳол тўлаш, бўлиб тўлаш ёки BNPL'дан фойдаланиш Кредитга хизмат кўрсатиш ортиқча тўлов фоизига бевосита таъсир қилади - мижозлар хизмат учун қанчалик муаммоли бўлса, улар учун кредит хизматлари шунчалик қимматроқ бўлади.

Фойдаланувчиларнинг ортиқча қарз юкидан хавфсизлиги ва инфратузилма барқарорлигини таъминлаш муҳим аҳамиятга эга. Тартибга солишга ягона ёндашув, барча бўлиб-бўлиб тўланадиган маҳсулотлар бўйича маълумотларни узатиш ва мижознинг мажбурий баллини ҳисобга олиш ўйинчилар, тадбиркорлар ва мижозлар учун бозор шаффофлигини оширишга ёрдам беради, дейди Тимур Муртазоев.

Марказий банк қонун лойиҳасини муҳокама қилишга киришди. Келгуси ойларда Кредит тарихи бюроси, Молия вазирлиги, финтех ҳамжамияти ва истеъмолчи ташкилотлари иштирокида янги бозор қоидаларини ишлаб чиқиш бошланиши кутилмоқда.

Тартибга солишни амалга оширишда истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва инновацион ечимлар учун мослашувчанликни сақлаш ҳамда соҳани ривожлантириш ўртасидаги мувозанатни таъминлаш муҳим аҳамиятга эга, дея Отабек Алиасқаров Марказий банк сиёсатини маъқуллади.