Мамаризо Нурмуратов: “Ўзбекистон банк секторининг трансформацияси рақамли иқтисодиётни ўрнатиш жараёнининг ажралмас қисмидир”

Ўзбекистон Республикаси Марказий банки Раиси Мамаризо Нурмуратов Россиянинг ПЛАС журналига ўтган 2021 йилнинг якунлари ҳамда 2022 йилдаги режалари тўғрисида гапириб берди. Қуйида Bankers.uz ушбу интервьюни ўзбек тилида тақдим этади.  

Фото: Марказий банк

ПЛАС: 2021 йил Ўзбекистон иқтисодиёти ва миллий тўлов тизими учун қандай тенденциялар ва муҳим воқеалар билан белгиланди? Бозор иштирокчилари Янги йилни қандай кутиб олишди? Пандемиядан ташқари, 2021 йилда ва келгуси 2022 йилда ривожланиши эҳтимоли юқори бўлган тенденцияларни кўрсатиб бера оласизми? Сизнингча, келаётган йил ўтганидан кўра яхшироқ бўладими?

М.Нурмуратов: Бутун дунёда бўлгани каби Ўзбекистонда ҳам 2021 йилнинг асосий тенденцияси ялпи талабнинг ўсиши, чегараларнинг очилиши, халқаро муносабатларнинг янгиланиши ва мустаҳкамланиши билан миллий иқтисодиётнинг пандемиядан сўнг босқичма-босқич тикланиши бўлди.

Агар коронавирус пандемияси шароитида Марказий банкнинг асосий вазифаси иқтисодий фаолликни қўллаб-қувватлаш ва мақбул шартларда инфляция даражасини таъминлаш ўртасидаги мувозанатни таъминлашдан иборат бўлган бўлса, карантин чоралари юмшатилгач, нархлар барқарорлиги масаласига ҳам эътибор янада кучайтирилмоқда.

2021 йилда биз инфляцияни таргетлаш режимида пул-кредит сиёсатини олиб боришни давом эттирдик. Марказий банк Бошқарувининг пул-кредит сиёсати бўйича барча қарорлари инфляциянинг прогноз динамикаси, инфляцияга таъсир этувчи ташқи ва ички омиллар, шунингдек, иқтисодий фаолликнинг умумий даражаси ва мамлакатдаги макроиқтисодий барқарорликдан келиб чиққан ҳолда қабул қилинади.

Масалан, 2021 йил учун оралиқ инфляция мақсади 10%, 2023 йил учун эса 5% этиб белгиланган.

2021 йилда бир қатор фундаментал қарорлар қабул қилинди ва Марказий банк фаолиятига янги ёндашувлар жорий этилди, хусусан:

• банк секторини ўзгартириш ва давлат тасарруфидан чиқариш бўйича бутун банк сектори самарадорлигини оширишга қаратилган стратегик дастур амалга оширилмоқда;
• мижозларни масофавий биометрик идентификация қилишнинг ҳуқуқий асослари яратилди, бу эса банкдан ташқари молиявий хизматларни ривожлантириш учун кенг имкониятлар очмоқда;
• молиявий хизматларнинг шаффофлиги ва хавфсизлигини оширишга хизмат қиладиган фирибгарлик ва кибертаҳдидларга қарши курашиш маркази ташкил этилди.

Шундай қилиб, рақамли молиявий хизматлар бозорини, жумладан, нобанк кредит-тўлов ташкилотлари томонидан тақдим этилаётган хизматлар бозорини янада ўсиши учун асос яратилди.

Бозор тенденцияларидан келиб чиқиб, келгусида очиқ банк фаолиятининг халқаро амалиётини ўрганиш ва халқаро экспертлар иштирокида илмий тадқиқот ўтказиш режалаштирилган бўлиб, унинг натижалари Ўзбекистон Марказий банкининг рақамли валютасини босқичма-босқич ишлаб чиқиш ва синовдан ўтказишга олиб келади.

Марказий банкнинг Ахборотлаштириш бош маркази қошидаги банк маълумотлар омбори негизида SupTech технологиясини жорий этиш бўйича ишлар олиб борилмоқда, бу ерда тўлов ташкилотлари ва операторлари ҳам уланади.

Ишончим комилки, 2022 йилда банк тизими ва умуман мамлакат молия бозорининг изчил ривожланиши фақат тезлашади.

ПЛАС: Қайси воқеаларни 2021 йил воқеалари деб атаган бўлардингиз ва қандай сабабларга кўра? Йилнинг энг ижобий ва энг салбий воқеаси?

М.Нурмуратов: Ҳеч шубҳа йўқки, мамлакатимизда нафақат сиёсий, балки иқтисодий-ижтимоий жиҳатдан ҳам Президент сайлови йилнинг асосий воқеаси бўлди. Шавкат Миромонович Мирзиёевнинг иккинчи муддатга қайта сайлангани унинг очиқ жамият, иқтисодиётни жадал ривожлантириш ва аҳолини манзилли ижтимоий қўллаб-қувватлаш сиёсати тўғрилигини тасдиқлайди.

ПЛАС: Ўзбекистон Марказий банки олиб бораётган пул-кредит сиёсатининг хусусиятлари ҳақида гапириб берсангиз.

М.Нурмуратов: 2019 йил ноябрь ойида янги таҳрирдаги “Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тўғрисида”ги қонун қабул қилиниб, унда иқтисодиётда нархлар барқарорлигини таъминлаш Марказий банкнинг асосий мақсадларидан бири этиб белгиланди.

Бундан ташқари, Ўзбекистон Марказий банки қисқа муддатли пул-кредит воситаларининг янги тўпламини шакллантирди.

Биринчидан, Марказий банкнинг асосий ставкасини белгилаш механизми такомиллаштирилди. Хусусан, Марказий банкнинг асосий ставкаси йилига саккиз марта қайта кўриб чиқиладиган янги тартиб жорий этилди. Фоиз ставкасини аниқлаш учун Жаҳон валюта жамғармасининг сиёсатни прогнозлаш ва таҳлил қилиш тизимидан (FPAS) фойдаланишни бошладик.

Фото: Марказий банк

Жаҳон иқтисодий инқирозининг мамлакатдаги макроиқтисодий вазиятга, жумладан, инфляцияга таъсири муносабати билан 2020 йилда Марказий банкнинг асосий ставкаси икки марта – апрель ва сентябрь ойларида пасайтирилди.

Асосий ставканинг пасайиши карантин чекловлари юмшатилгандан кейинги даврда инфляция хавфисиз иқтисодий фаолликни сақлаб қолишга ёрдам берди.

Иккинчидан, ликвидлик бозоридаги шарт-шароитлар яхшиланди, хусусан, мажбурий заҳиралар ўзгартирилди, Марказий банкнинг фоиз коридори 2 фоиз пунктигача кенгайтирилди, бунинг натижасида банкларнинг пул бозоридаги фаоллиги, натижада, Марказий банкнинг ликвидлик облигациялари ҳажми сезиларли даражада ошди.

Барча тижорат банклари билан интеграциялашган пул-кредит операциялари учун махсус платформа ишга туширилди. Пул бозоридаги ўзгаришларни акс эттирувчи кўрсаткичларнинг янги тизими (Uzonia ва Uzwia индекслари) ишлаб чиқилиб, кундалик операциялар учун тарифлар даражаси оммавий коммуникация каналлари орқали эълон қилинмоқда.

Учинчидан, ички бозорда валюта олди-сотди операцияларини амалга ошириш тартиби такомиллаштирилди. Хусусан, валюта айирбошлаш жараёнида аукционлар ўтказиш механизми, валюта операциялари бўйича ҳисоб-китобларни амалга ошириш тартиби ўзгартирилди, валюта савдоларини ўтказиш муддати узайтирилди, тижорат банкларига мижозлар номидан валюта аукционларида қатнашиш амалиётидан воз кечган ҳолда, корхоналар билан бевосита валюта позицияси орқали валюта айирбошлаш жараёнини амалга ошириш имконияти берилди. Натижада валюта курсини шакллантиришда банкларнинг роли ортиб, Марказий банк ҳар куни савдолар натижаларига кўра валюта курсини эълон қилишни йўлга қўйди.

ПЛАС: Сизнингча, қайси статистик кўрсаткичлар 2021 йилни тўлиқ тавсифлайди?

М.Нурмуратов: Пандемия оқибатларини юмшатиш ва иқтисодиётни қўллаб-қувватлаш бўйича кўрилаётган чора-тадбирлар 2021 йилнинг учинчи чорагига қадар Ўзбекистон иқтисодиётининг аксарият тармоқларида иқтисодий фаоллик ва ишлаб чиқариш ўсиш суръатларини пандемиягача бўлган даражага етказиш имконини берди.

Хусусан, 2021 йилнинг 9 ойида мамлакатимизда реал ялпи ички маҳсулотнинг ўсиши 6,9 фоизни ташкил этди. Иқтисодиётда инвестицион талабнинг ўсиш суръатларида ҳам ижобий тенденциялар кузатилди. Йилнинг 9 ойида асосий капиталга йўналтирилган инвестисияларнинг реал ўсиши 5 фоизни ташкил этди.

Мазкур даврда корхоналарнинг ўз маблағлари ҳисобидан йўналтирилган инвестициялар 10 фоизга, аҳоли инвестициялари эса 2020 йилга нисбатан 11 фоизга ошгани инвестицион фаоллик ва хусусий секторга ишонч ортганидан далолатдир.

Шу билан бирга, 2020 йилги пандемия оқибатларининг босқичма-босқич барҳам топиши натижасида йиллик инфляция даражаси пасайиш тенденциясига эга бўлиб, йил бошидаги 11,6 фоиздан 2021 йил ноябрь ойи охирида 10,3 фоизгача пасайди.

ПЛАС: Яқин келажакда банк соҳасида қандай ўзгаришлар кутилмоқда?

М.Нурмуратов: Мамлакатда банклардаги давлат улушини тегишли тажриба ва малакага эга стратегик инвесторларга сотиш орқали банк секторидаги давлат улушини камайтириш бўйича зарур чоралар кўрилмоқда.

Шу билан бирга, давлат улушига эга банклар томонидан замонавий банк стандартларини жорий этиш, корпоратив бошқарувни ривожлантириш, ахборот технологиялари соҳасида замонавий ечимларни жорий этиш, мижозларга хизмат кўрсатиш каналларини оптималлаштиришни ўз ичига олган комплекс трансформация дастури амалга оширилмоқда.

Банкларнинг трансформациясида Халқаро молия корпорацияси (ХМК), Европа тикланиш ва тараққиёт банки (ЕТТБ), Осиё тараққиёт банки (ОТБ) каби халқаро молия институтлари, шунингдек, KPMG, PwC, Mckinsey, Finextra каби консалтинг компаниялари жалб этилган.

Пировардида давлат улуши фақат Ўзмиллийбанк, Агробанк ва Микрокредитбанкда сақланиб қолади, улар стратегик аҳамиятга эга корхоналарни ва ижтимоий-иқтисодий характердаги давлат дастурларини қўллаб-қувватлашга йўналтирилади.

Ўзмиллийбанк асосий эътиборни йирик давлат корхоналарига хизмат кўрсатиш ва ташқи иқтисодий фаолиятга қаратади, Агробанк ва Микрокредитбанк кичик бизнес ва аҳолини қўллаб-қувватлайди. Шундай қилиб, ҳозирда 12 та банк томонидан амалга оширилаётган давлатнинг молиявий агенти функцияси фақат учта банкда сақланиб қолади.

ПЛАС: Банк назорати доирасида қандай чоралар кўрилмоқда?

М.Нурмуратов: Банклар фаолиятини такомиллаштириш ва самарадорлигини ошириш мақсадида Марказий банк микротартибга солиш амалиётидан воз кечиб, босқичма-босқич таваккалчиликка асосланган назоратга ўтмоқда.

Банк тизимининг барқарорлигини ошириш ва ликвидлик кўрсаткичларини яхшилаш мақсадида ликвидликни қоплашнинг алоҳида коэффициентлари ва валюта турлари бўйича алоҳида молиялаштиришнинг соф барқарор ставкаларини белгилашни назарда тутувчи ликвидлик талаблари жорий этилди.

Амалда банк рискларини макропруденциал тартибга солишнинг активлар бўйича юқори риск кўрсаткичларини белгилаш, аҳолининг қарз юки кўрсаткичини жорий этиш, барча кредитлар (микрокредитлар) бўйича максимал фоиз ставкасини белгилаш, шунингдек, фуқароларнинг кредитлар бўйича максимал қарзини чеклаш каби механизмлари жорий этилмоқда.

Шу билан бирга, Жаҳон банки кўмагида банк тизимида юзага келиши мумкин бўлган хатарларнинг олдини олиш бўйича чора-тадбирларни тизимли ташкил этиш, банклар фаолиятининг асосий кўрсаткичларидаги сезиларли ўзгаришларни ҳар ой мониторингини олиб бориш ва эҳтиёт чораларини кўриш бўйича назорат кўрсаткичлари ишлаб чиқилди. Ушбу тизим банк тизимидаги ўзгаришларга мувофиқ доимий равишда такомиллаштирилмоқда.

Марказий банк банк тизимининг асосий банк рискларига нисбатан сезгирлигини баҳолаш мақсадида даврий равишда тепадан-пастга модели бўйича стресс тестини ўтказади.

ПЛАС: Ўзбекистоннинг тўлов тизими бугунги кунда ўзини қандай ҳис қилмоқда? Бозорни янада ривожлантириш учун қандай чоралар кўрилмоқда?

М.Нурмуратов: Замонавий шароитда банк секторининг рақамли трансформацияси рақамли иқтисодиётни барпо этиш жараёнининг ажралмас қисми ҳисобланади. “Рақамли Ўзбекистон 2030” стратегияси доирасида рақамли молиявий хизматларни ривожлантириш, хусусан, аҳолининг кенг қатламларининг масофавий хизматлардан фойдаланишини таъминлаш ва сифатини ошириш бўйича зарур чора-тадбирлар кўрилди. Айни пайтда мамлакатимизда учта рақамли банк ва 34 та нобанк тўлов ташкилоти мавжуд бўлиб, улардан 10 таси электрон пул тизими операторлари реестрига киритилган.

2021 йилда омонатларнинг 53 фоизи, олинган микрокредитларнинг 40 фоизи, коммунал ва бошқа тўловларнинг 48 фоизи, валюта конвертацияси бўйича операцияларнинг 15 фоизи масофадан туриб амалга оширилган.

Республика бозорида банк карталари асосидаги чакана тўлов тизимлари – UZCARD ва HUMO фаолият кўрсатмоқда. 2018 йилда HUMO чакана тўлов тизимининг ишга туширилиши рақобат муҳитини шакллантиришга, иқтисодиётда нақд пулсиз ҳисоб-китоблар кўламини сезиларли даражада оширишга ва тўлов хизматлари провайдерлари фаолияти билан боғлиқ рискларни камайтиришга хизмат қилди.

Контактсиз тўловлар тез машҳурликка эришмоқда. Жамоат транспортида тўловларни амалга оширишда банк ва транспорт карталаридан фойдаланган ҳолда контактсиз тўлов тизими ҳам жорий этилди.

Мижозларга қулай шароитлар яратиш мақсадида мавжуд инфратузилмани ривожлантириш асосида замонавий тўлов хизматларини жорий этиш долзарб вазифалардан биридир. Масалан, мобил қурилмаларда ўрнатилган HumoPay технологиясидан (ApplePay ёки GooglePay'га ўхшаш) банк картасисиз савдо ва хизмат кўрсатиш шохобчаларида NFC тўловларини амалга ошириш мумкин эди.

Бундан ташқари, ўтган йили Марказий банк томонидан QR-online тўлов тизими ишга туширилди, бу эса тадбиркорлик субъектлари ва якка тартибдаги тадбиркорларга ҚР-код орқали тўловларни қабул қилишнинг қўшимча имкониятларини (POS-терминалдан ташқари) тақдим этади.

"Tap-to-phone" технологияси ҳам инновацион хизматларни яратишга мисол бўла олади, унинг ёрдамида тадбиркорлик субъектлари ва якка тартибдаги тадбиркорлар NFC орқали смартфон орқали тўловларни қабул қилишлари мумкин.

Тезкор тўлов тизимининг 2020 йилда фойдаланишга топширилиши Ўзбекистонда нақд пулсиз ҳисоб-китоблар соҳасидаги яна бир муҳим ютуқ бўлди. Ушбу хизмат реал вақт режимида юридик шахслар ва якка тартибдаги тадбиркорлар ўртасида пул ўтказмаларини амалга оширади. Тизим веб-хизматлар технологияси асосида қурилган бўлиб, у 24/7 кун давомида масофавий банк тизимлари орқали банклараро тўловларни амалга ошириш имконини беради. Шундай қилиб, фойдаланувчилар банкка ташриф буюришлари шарт эмас ва ҳисобварағига тушган маблағлар кейинги тўловлар учун уларни олиш вақтида мавжуд бўлади.

Бугунги кунда Ўзбекистонда 127 юридик шахс нобанк кредит ташкилоти – микрокредит ташкилотлари ва ломбард сифатида фаолият юритмоқда. Уларнинг кўпчилигида микрокредит онлайн тарзда берилиши мумкин, кредитларни сўндириш учун тўловлар деярли ҳар қандай тўлов иловаси орқали амалга оширилиши мумкин.

Аҳоли ва тадбиркорлик субъектларига молиявий хизматлар кўрсатиш сифати ва тартибини оптималлаштирадиган, жисмоний шахс тўғрисидаги ишончли ва батафсил маълумотларни автоматик тарзда йиғишни таъминловчи фойдаланувчиларни масофавий биометрик идентификация қилиш тизими жорий этилди.

Мамлакатимизда молиявий хизматларни рақамлаштиришнинг анча юқори даражасини ҳисобга олиб, ахборот хавфсизлигини таъминлаш, фирибгарлик ва кибертаҳдидларга қарши курашиш мақсадида жорий йилда Марказий банк ҳузурида CERT-CBU маркази ташкил этилди.

ПЛАС: 2022 йил учун энг аниқ прогноз - уни қандай шакллантириш мумкин?

М.Нурмуратов: Макроиқтисодий ривожланишнинг асосий сценарийсига кўра, пандемия билан боғлиқ вазият ҳам дунёда, ҳам мамлакатимизда барқарорлашади, бунга эса аҳолини коронавирусга қарши эмлаш ишлари фаол давом эттирилиши билан катта ёрдам берилмоқда. Кўпгина мамлакатларда жаҳон иқтисодиётининг тикланиши давом этар экан, иқтисодиёт ўзининг потенциал даражасига етади.

Пандемия даврида пул-кредит шароитларини юмшатиш ва фискал сиёсат орқали бозорни рағбатлантиришга қаратилган чора-тадбирлар келгуси йилларда жаҳон иқтисодиётининг барқарор ўсишига ижобий таъсир кўрсатади.

Аксарият ривожланган мамлакатлар иқтисодий ўсишни қўллаб-қувватлаш учун инфратузилмага кенг кўламли сармоя киритишни тезлаштириши кутилмоқда. Шу билан бирга, асосий эътибор “яшил ва рақамли иқтисодиёт”ни ривожлантириш ва қайта тикланувчи энергия ресурсларини ишлаб чиқаришни кенгайтиришга қаратилган лойиҳаларни фаол амалга оширишга қаратилади.

Ўрта муддатли истиқболда асосий ривожланаётган мамлакатларда пул-кредит қаттиқлашувининг жорий босқичини якунлаш нейтрал ёки рағбатлантириш босқичига ўтиш ва кучли иқтисодий ўсишни таъминлайди.

Кўриниб турибдики, ташқи савдонинг тикланиши ва ўсиши кўп жиҳатдан трансчегаравий алоқаларнинг такомиллашувига, мамлакатлар ўртасида одамлар ҳаракатига чекловларнинг юмшатилишига, ҳаво қатнови, логистика ва транспортнинг қайта тикланишига боғлиқ бўлади.

Шунингдек, 2021 йилда глобал ялпи таъминотдаги баъзи узилишларга қарамай, келгуси 2022 йилда ва ундан кейинги йилларда глобал савдо барқарор ўсиши кутилмоқда.

Шу билан бирга, жаҳон иқтисодиёти ўсиш суръатларининг тикланиши ва етакчи давлатлар томонидан монетар шарт-шароитларнинг кутилаётган кескинлашуви фонида молиявий активлар нархининг ошиши кутилмоқда.

Фото: Марказий банк

ПЛАС: Келгуси 2022 йилда бозор иштирокчиларига қандай аниқ маслаҳат ва истакларни айта оласиз - биз нимага тайёр бўлишимиз керак?

М.Нурмуратов: Коронавируснинг янги штаммлари пайдо бўлиши ва кўплаб мамлакатларда карантин қайта бошланганига қарамай, умуман олганда, жаҳон иқтисодиётида барқарор ўсиш тенденциялари кузатилмоқда. Бундан ташқари, пандемия жамиятнинг барча жабҳаларини рақамлаштиришга туртки берди. Биз ҳаммамиз оптимистик бўлиб қолишимиз ва ҳатто тезроқ, янги ғоялар ва ечимларни, айниқса, рақамли хизматлар соҳасида янада фаолроқ жорий этишимиз керак!