2025 йил 4 март куни “Кредит ахбороти алмашинуви тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунига муҳим ўзгартиш ва қўшимчалар киритилди (ЎРҚ–1043-сон). Ушбу ўзгаришлар кредитлаш соҳасидаги ҳуқуқий асосларни такомиллаштиришга қаратилган бўлиб, энг аввало фуқароларни уларнинг иштирокисиз ёки хабардорлигисиз расмийлаштирилиши мумкин бўлган ноқонуний кредитлардан муҳофаза этишни мақсад қилган. Қуйида қонунга киритилган асосий ўзгаришлар, уларнинг моҳияти ва аҳамиятини содда тушунтириб ўтамиз.

Асосий ўзгаришлар ва уларнинг моҳияти

Фуқароларнинг кредит олишини ихтиёрий тақиқлаш имконияти: Энди ҳар бир жисмоний шахс ўз номига кредит расмийлаштирилишини олдиндан тақиқлаш ҳуқуқига эга. Яъни, агар шахс ўз ҳужжатлари орқали ундан яширин тарзда қарз олинишининг олдини олмоқчи бўлса, у кредит бюросига ариза бериб, ўзига нисбатан янги кредит шартномаларини тузишни тақиқлаши мумкин. Бу ариза асосида шахс “кредит битимини тузиш тақиқланган шахслар” махсус рўйхатига киритилади ва истаган вақтида бу тақиқни бекор қилиш ҳам мумкин. Бунда аризани давлат хизматлари порталидан (ЯИДХП) ёки давлат хизматлари марказлари ёки бевосита кредит бюросига бориб топшириш мумкин. Барча жараёнлар бепул амалга оширилади.

“Тақиқланган шахслар реестри”нинг жорий этилиши: Юқоридаги тартибни амалга ошириш учун кредит бюролари махсус марказлашган реестр – кредит битимини тузиши тақиқланган шахслар рўйхатини юритади. Фуқаро тақиқ қўйиш ёки уни олиб ташлаш тўғрисида мурожаат қилган заҳоти кредит бюроси бу маълумотни ушбу ягона реестрга дарҳол киритиши шарт. Барча банклар ва молия ташкилотлари янги кредит расмийлаштиришдан олдин шу реестрдан ушбу шахснинг ҳолати тўғрисида (тақиқ бор-йўқлиги ҳақида) маълумот олишлари керак бўлади; бу маълумотни олмасдан туриб кредит бериш тақиқланади. Шу тариқа, бунда банклар ҳар бир мурожаатчининг ушбу реестрда бор-йўқлигини текшириши мажбурий бўлади.

Кредит бюролари фаолияти устидан назоратни кучайтириш: Қонунда кредит бюроларига нисбатан қўшимча талаб ва жавобгарлик чоралари киритилди. Бундан буён Марказий банк кредит ахбороти алмашинуви тўғрисидаги қонунчилик ва кредит бюролари фаолиятига доир талаблар бузилса, ёки кредит бюроси хизматлари истеъмолчиларининг ҳуқуқлари поймол этилса ёхуд бюро лицензияси сохта ҳужжатлар асосида олингани аниқланса, унга нисбатан жазо чоралари қўллайди. Марказий банк бундай ҳолларда кредит бюроларига ҳуқуқбузарликларни тузатиш бўйича кўрсатмалар бериш, истеъмолчиларнинг бузилган ҳуқуқларини тиклашни талаб қилиш, шунингдек, базавий ҳисоблаш миқдорининг 5000 баробаригача (ҳозирги кунда бир неча миллиард сўмга тенг) жарима солиш ваколатига эга бўлди . Бу чоралар кредит бюроларига маълумотларни тўғри ва хавфсиз юритишга, қонун талабларига риоя этишга туртки бўлади.

Кредит бюролари учун устав капитали талаби: Қонунга киритилган ўзгаришга кўра, эндиликда ҳар бир кредит бюросининг устав жамғармаси (устав капитали) камида 2 миллиард сўмни ташкил этиши шарт қилиб белгиланди. Бу талаб кредит бюроларининг молиявий барқарорлигини таъминлаш ҳамда уларнинг масъулиятини оширишга қаратилган. Катта устав капитали бюроларга ўз фаолиятини самарали юритиш ва маълумотлар базасини ишончли сақлаш учун зарур ресурсларга эга бўлишини англатади.

Кредит тарихини шакллантириш, сақлаш ва алмашиш жараёнига таъсири

Ушбу қонун ўзгаришлари кредит тарихи билан боғлиқ маълумотларни тўплаш ва алмашиш тартибига ҳам муайян таъсир кўрсатади. Энг муҳими, ҳозирда кредит маълумотларини йиғиш ва узатишнинг қамрови кенгайди. Банклар, микрокредит ва микромолия ташкилотлари энди белгиланган тартибда ўз мижозларига оид кредит маълумотини ҳам давлат кредит маълумотлари реестрига, ҳам хусусий кредит бюроларига тақдим этиши шарт этилди . Шунингдек, лизинг ширкатлари, суғурта компаниялари ва товарларга бўлиб тўлаш асосида кредит бериш билан шуғулланувчи савдо ташкилотлари ҳам мижозларининг тегишли маълумотларини кредит бюроларига юбориши мажбурий қилиб қўйилди.

Бу ўзгаришлар натижасида фуқароларнинг кредит тарихи барча асосий манбалар ҳисобидан шаклланади – яъни, инсон олган барча кредитлар, шу жумладан микрокредит ёки лизинг тўғрисидаги маълумотлар ягона тартибда тўпланади. Кредит тарихи маълумотларининг тўлиқлиги ортиши банк ва ташкилотларга қарз олувчининг қарзга лаёқатини холис баҳолашга кўмаклашади.

Бундан ташқари, янги қонун асосида жорий этилган тақиқланган шахслар реестри кредит ахбороти алмашинуви жараёнининг бир қисмига айланади. Яъни, кредит бюролари кредит тарихи ҳақида маълумот берганда, у шахснинг мазкур реестрда бор-йўқлиги ҳақидаги маълумотни ҳам ўз ичига олиши мумкин. Ҳатто шахснинг кредит тарихида унинг қачон кредитга тақиқ қўйгани ёки қачон бу тақиқни бекор қилгани ҳақидаги белгилар акс эттириб борилиши назарда тутилган . Бу эса қарз берувчи ташкилотларга ҳар бир мурожаатчи бўйича қўшимча хавфни баҳолаш имконини беради – масалан, агар мижоз аввал ўзини “кредит олмайман” деб ёзиб қўйган бўлса, унинг нима учун бундай қилгани ва ҳозир бу тақиқ амалда эканини текшириб кўришади.

Кредит маълумотларини алмашиш жараёни ҳам энди аниқ мақсадлар билан чекланган тарзда қонунлаштирилди. Яъни, кредит бюролари ва банклар ўртасидаги маълумот айирбошлаш фаqat кредит бериш ёки мавжуд кредитни мониторинг қилиш доирасидаги хавфни баҳолаш мақсадида амалга оширилиши мумкин. Кредит тарихи маълумотларидан фойдаланиш фақат қонунда белгиланган мақсадларга рухсат этилади (масалан, қарз олувчининг салоҳиятини рейтинг тизими орқали баҳолаш ва ҳ.к.) . Бу норма кредит ахборотидан фақат зарур ҳолатларда фойдаланишни таъминлаб, маълумотларни ноўрин ёки рухсатсиз ишлатилишининг олдини олади.

Янги нормаларнинг аҳоли ва бизнес учун фойдаси

Янги ўзгаришлар аввало кенг жамоатчилик – оддий аҳоли учун катта фойда келтиради. Энг асосий фойда шуки, энди фуқаролар ўз номига уларнинг хабарисиз кредит олинишидан ҳимояланган бўлади. Агар кимдир шахснинг паспорт маълумотларидан фойдаланиб яширинча қарз олишга уринса, авваламбор банк реестр орқали бундай шахсга кредит тақиқланганини билиб, қарз бермаслиги керак. Агар банк реестрдан текширмай қарз берган бўлса ёки қарз олишда шахснинг ўзи қатнашмаган бўлса, бундай битимнинг оқибатлари учун банкнинг ўзи масъул бўлади ва қарз олувчи сифатида фуқарони мажбуриятга тортиб бўлмайди . Демак, қонун фуқароларни “чақирилмаган қарз”дан ҳуқуқий жиҳатдан ҳимоя қилади. Шунингдек, ҳар бир одамда ўз кредит тарихи маълумотларини тарқатилишини чеклаш имконияти пайдо бўлди – масалан, фуқаро хоҳласа, кредит бюросидан унинг шахсий кредит ҳисоботини учинчи шахсларга (банкларга) бермасликни талаб қилиб, розиликни рад этиши ёки тақиқ қўйиши мумкин . Бундай ҳуқуқий механизмлар орқали аҳолининг шахсий молиявий маълумотлари устидан назорати ортади ҳамда молиявий фирибгарликлардан сақланиш осонлашади.

Амалиётда ушбу янгиликлар жуда долзарб экани ўз исботини топмоқда. Қонун кучга кириши билан кўп ўтмай, минглаб фуқаролар ўзларини кредит олиш имкониятидан ихтиёрий маҳрум этиш хизматига мурожаат қилишди. Масалан, июнь ва июль ойлари давомида 73 мингдан зиёд фуқаро ўз номига кредит тақиқини қўйгани қайд этилган . Бу шуни кўрсатадики, аҳоли орасида ўз қарз тарихига ва шахсий маълумотларига эҳтиёткорлик билан ёндашиш интилиши юқори, янги қонун эса уларга бунда ишончли восита бермоқда. Бундан ташқари, кредит ахборотининг тўлиқ ва аниқ юритилиши келгусида фуқароларга банклардан тезроқ ва қулайроқ кредит олишга ҳам ёрдам беради, чунки уларнинг яхши кредит тарихи тўғрисидаги маълумотлар барча кредит ташкилотлари учун очиқ ва ишончли бўлади.

Бизнес ва молия секторлари учун ҳам бу ўзгаришлар ижобий таъсирга эга. Аввало, банклар ва микромолия ташкилотлари эндиликда қарз беришдан олдин қўшимча хавфни (мижознинг реестрда бор-йўқлигини) текшириб, фирибгарлик ҳолатларининг олдини олишади. Бу уларнинг молиявий йўқотишларини камайтиради ва умумий кредит портфели сифатини яхшилайди.

Шунингдек, кредит тарихлари тўлиқроқ маълумотларни қамраб олгани сабабли, қарз берувчилар мижозларни янада холис баҳолай олишади – бу тадбиркорлик субъектлари учун ҳам ўз вақтида ва адолатли кредит олиш имкониятини оширади. Кредит бюролари фаолиятининг қатъий назоратга олиниши эса бутун молия бозорида шаффофлик ва ишончни мустаҳкамлайди. Яъни, банк ва ташкилотлар бюролар маълумотларига таяниб иш кўрар экан, улар маълумотнинг ҳаққонийлиги ва махфийлиги таъминланганига ишонч ҳосил қилади. Умумий қилиб айтганда, янги чоралар молиявий экотизим барқарорлигига хизмат қилади, чунки аҳоли ҳимояланган, банклар хатарлардан сақланган, кредит маълумоти эса ишончли тартибга солинган.

Ахборот хавфсизлиги ва шахсий маълумотларни ҳимоя қилиш талаби

Қонунга киритилган ўзгаришлар ахборот хавфсизлиги ва шахсий маълумотларни ҳимоя қилиш масалаларига ҳам алоҳида эътибор қаратмоқда. Юқорида таъкидланганидек, фуқаролар эндиликда ўз кредит ахборотларининг тарқалишини назорат қилиш ҳуқуқига эга – хоҳласа, кредит ҳисоботини тақдим этилишини чеклаш ёки рад этишини расман билдириши мумкин. Бу шахсий маълумот махфийлигини таъминловчи муҳим кафолатдир.

Шу билан бирга, қонун кредит ахборотидан фойдаланишни аниқ мақсадлар билан чеклаб қўйди: маълумотлар фақат кредит бериш ва уни қайтарилишини назорат қилиш доирасидаги хавфларни баҳолаш учун ёки қонун билан белгиланган бошқа мақсадларда алмашинуви мумкин, ҳеч қандай ортиқча мақсадда эмас . Мазкур меъёр шахсий маълумотларни суистеъмол қилиниши ёки бошқа мақсадларда тарқалишининг олдини олади.

Ахборот хавфсизлиги юзасидан янги талабларнинг яна бири – кредит бюролари ва давлат хизматлари марказларининг масъулиятини оширишдир. Фуқаролар тўғрисидаги кредит маълумотларини қабул қилувчи ҳамда қайта ишловчи ташкилотлар уларнинг махфийлигини сақлаш чораларини кўришлари шарт. Масалан, ҳуқуқий ҳужжатларга мувофиқ, давлат хизматлари марказлари ва кредит бюролари гражданларнинг реестрга доир аризалари ҳамда уларга оид маълумотларнинг сыр сақланишини таъминлаши шарт . Бюролар учун жорий этилган йўриқномаларга биноан, ҳар қандай маълумотлар базасига рухсатсиз киришнинг олдини олиш, шахсий маълумотларни шифрлаш ва муҳофаза қилиш каби техник-ташкилий чоралар кўрилиши талаб этилади (бунда амалдаги “Шахсга доир маълумотлар тўғрисида”ги қонун ва тегишли меъёрлар ҳам қатъий қўлланилади).

Қонунга амал қилмаслик ёки ахборотни муҳофаза қилиш қоидаларини бузиш ҳолатларига нисбатан жарималарнинг жуда юқори миқдори (БҲМнинг 5000 бараваригача) белгилангани ҳам маълумот хавфсизлигига оид талабларни кучайтирувчи омилдир . Масалан, агар кредит бюроси маълумотларни сақлашда лоппазликка йўл қўйиб, истеъмолчи – фуқароларнинг ҳуқуқларини бузса ёки маълумотлар юқилиб кетиш ҳолати юз берса, Марказий банк ана шу санкцияларни қўллаши мумкин. Бундан ташқари, кредит бюроси хизматлари истеъмолчиларининг ҳуқуқлари тушунчасига фақат ахборот тўғрилиги эмас, балки унинг махфийлиги ва вақтинда етказилиши каби жиҳатлар ҳам кириши тайин. Демак, бюролар эндиликда фуқароларнинг шахсий маълумотларини ҳимоя қилишда манфаатдор, акс ҳолда жиддий жарима ва чорага учраши мумкин .

Янги тизим доирасида Марказий банкка кредит ахбороти алмашинуви тартибини мувофиқлаштириш ваколати берилгани ҳам ахборот хавфсизлигига хизмат қилади. Жумладан, бир неча кредит бюроси фаолият кўрсатганда, улар ўртасида “ўзаро мувофиқлаштирилган реестр” юритиш тартибини Марказий банк белгилаши назарда тутилган . Бу 2026 йил 1 июлдан кучга кирадиган норма бўлиб, айни пайтда турли бюролардаги маълумотлар ягона тизим орқали алмашишини таъминлаб, маълумот хато ёки талқифларсиз тўлиқ ҳимояланган ҳолда сақланишини кафолатлайди. Шу тарзда, ахборот таҳдидларига қарши ҳуқуқий базани мустаҳкамлаш ва шахсий маълумотлар дахлсизлигини таъминлаш борасида муҳим қадамлар қўйилди.

Қонун кучга кириш санаси ва амалиётда қўлланилиши

Мазкур ўзгартиш ва қўшимчаларни ўз ичига олган қонун расмий эълон қилинган санадан уч ой ўтиши билан, яъни 2025 йил 6 июнь кунидан бошлаб кучга кирди .

Шу муддат давомида Марказий банк ва бошқа масъул идоралар тизимни янгиланган қоидаларга тайёрлаш бўйича ишлар олиб борди. Қонуннинг аҳамияти ва мазмуни тўғрисида аҳолини хабардор қилиш вазифаси ҳам тегишли ташкилотларга юклатилган эди – Марказий банк ва манфаатдор идоралар қонун ижросини таъминлаш билан бирга унинг моҳиятини кенг жамоатчиликка тушунтириш чораларини кўриши белгилаб қўйилди .

2025 йил июнь ойидан бошлаб фуқаролар учун ўзларини кредит олишдан чеклаш хизмати амалиётда ишга тушди. Амалда бу хизматдан фойдаланиш жараёни қуйидагича: шахс Ягона интерактив давлат хизматлари портали (my.gov.uz) орқали электрон сўров юбориши ёки яқин орадаги Давлат хизматлари марказига шахсан мурожаат қилиши мумкин. Шунингдек, тўғридан-тўғри исталган лицензияга эга кредит бюросига бориб ҳам ариза қолдириш имконияти мавжуд . Ариза топширилиши билан автоматик равишда унинг электрон назорат рақами шакллантирилади ва кредит бюроси дарҳол шахсни тақиқланганлар реестрига киритади . Хизмат натижаси тезкор – масалан, махсус низомга биноан давлат хизматлари марказлари ариза келиб тушгандан сўнг 10 дақиқа ичида натижа (тақиқ қўйилгани ёки рад этилгани) ҳақида тасдиқномани электрон почтага юборади . Агар фуқаро бюрога шахсан бориб мурожаат қилган бўлса, унга QR-кодли маълумотнома қоғоз шаклида берилади, бу ҳам ортиқча вақт талаб қилмайди.

Ҳуқуқий жиҳатдан олганда, қонун кучга кириши билан барча тижорат банклари ва кредит ташкилотлари янги қоидаларга риоя қилишга ўтди. Яъни, 2025 йил июндан бошлаб ҳар қандай янги кредит расмийлаштиришда мижознинг мазкур реестрдаги ҳолати текшириб келинмоқда. Шунингдек, кредит тарихини юритишда ҳам бир қатор янгиликлар татбиқ этилди – эндиликда кредит ҳисоботларида фуқароларнинг реестр бўйича аризалари тарихи ҳам қайд этиб борилади (қачон тақиқ қўйгани ёки бекор қилгани ва ҳ.к.) . Бу маълумотлар келгуси қарз олмоқчи бўлган вақтида ҳам фуқарога ёрдам бериши мумкин, чунки банклар унинг аввалги қарорларини инобатга олади.

Қонуннинг айрим нормалари техника жиҳатдан тайёргарликни талаб этгани учун кечроқ амалга киритиладиган қилиб белгиланди. Хусусан, кредит бюролари ўртасида координациялашган реестр юритиш тартиби 2026 йил 1 июлдан жорий этилади . Бу вақтга қадар масъул орган – Марказий банк барча кредит бюролари ўртасида маълумот алмашувини интеграция қилиш механизмларини ишлаб чиқиб, татбиқ этади. Мазкур жараён тўлиқ йўлга қўйилгандан сўнг, қайси бюродан маълумот олинганидан қатъи назар, барча қарз берувчи ташкилотлар фуқаронинг кредит олишга тақиқлангани ҳақидаги маълумотни тўлиқ ва аниқ тарзда олишади.

Янги қонун амалиётининг дастлабки ойлариёқ мисолларидан кўриниб турибдики, аҳоли ҳам, молия муассасалари ҳам унга тез мослашмоқда. Фуқаролар ўз ҳуқуқларидан фаол фойдаланишмоқда – юқорида таъкидланганидек, бир неча ой ичида ўн минглаб киши кредит олишни ихтиёрий чеклаш имкониятидан фойдаланди . Банклар эса ҳар бир мурожаатчи бўйича қўшимча текширувни йўлга қўйиб, айрим ҳолатларда мижоздан шахсан тасдиқ олиш учун алоқага чиқмоқда. Масалан, агар фуқаро реестрда ўзини тақиқлаб қўйган бўлса, банк унга мазкур тақиқни олдин бекор қилиш кераклигини тушунтириб, ҳуқуқий маслаҳат бериши мумкин. Шу тариқа, янги қоидалар ҳаётга тез сингиб бормоқда.

Хулоса қилиб айтганда, 2025 йил 4 мартда киритилган ушбу ўзгариш ва қўшимчалар қарз олувчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилишда янги даврни бошлаб берди. Энди ҳар бир фуқаро ўз молиявий таъқибидан ҳимояланиш воситасига эга, кредит тарихлари эса янада хато ва сохта маълумотлардан ҳоли шаклланади. Банк-молия тизими эса очиқроқ ва хавфсизроқ бўлиб, барча учун манфаатли муҳит яратилмоқда. Мазкур қонуннинг амал қилиши банклар, кредит бюролари ва фуқаролар ўртасидаги ишончни мустаҳкамлаб, кредитлаш жараёнини адолатли ва шаффоф этиши кутилмоқда. Бу ўзгаришларнинг моҳияти ва аҳамияти ҳақида Марказий банк ҳамда ваколатли идоралар томонидан аҳолига доимий тушунтиришлар бериб борилмоқда , яъни қонун фаол тарғиб ва жорий этилиб, кенг жамоатчилик манфаати йўлида хизмат қилмоқда.