Ўзбекистон банк сектори учун асосий таҳдид нима?

^{Фото: Курсив}

Fitch Ratings агентлигининг Ўзбекистон банк сектори бўйича директори Павел Каптел Ўзбекистон банк секторининг асосий хусусиятлари ва рисклари бўйича ўз қарашларини Kursiv Uzbekistan’га баён қилди. Унинг Ўзбекистон банклари активлари сифатининг динамикаси ҳақидаги мақоласини Bankers.uz эътиборингизга ҳавола этади.

Айни пайтда Fitch Ratings агентлиги Ўзбекистон Республикасидаги 15 та банк, жумладан, барча йирик банклар рейтингини баҳоламоқда. 2024 йил 1 сентябрь ҳолатига кўра, рейтингдаги банклар ҳиссасига сектор активларининг 84 фоизи, ялпи кредитларнинг 86 фоизи ва жами депозитларнинг 79 фоизи тўғри келади. Таҳлилларимиз доирасида биз Ўзбекистон банк секторининг кредит профилига ва шунга мос равишда уларнинг рейтингларига сезиларли таъсир кўрсатадиган бир қатор хусусиятларига аҳамият қаратамиз. Улар орасида активларнинг сифати алоҳида ўрин тутади, шунинг учун биринчи навбатда бу ҳақда сўзлаш мақсадга мувофиқ бўлади.

Асосий омил

Бизнинг методологиямизга кўра, активлар (ва биринчи навбатда кредит портфелининг) сифатини баҳолаш рейтингни ишлаб чиқишдаги энг муҳим босқичлардан биридир, чунки банклар молиявий ҳолатининг бошқа асосий кўрсаткичларига сезиларли таъсир кўрсатади. Унга кўра, муаммоли кредитларнинг ўсиши банкларни қўшимча захиралар яратишга мажбур қилади, бу уларнинг даромадига салбий таъсир қилади ва шунга мос равишда капиталнинг етарлилигини пасайтиради. Ва аксинча, кредит циклидаги активларнинг юқори сифати одатда барқарор даромадлилик ва яхши капиталлашувга олиб келади.

Актив сифатини қандай баҳолаш мумкин?

Банклар активларининг сифатини баҳолаш имконини берувчи бир қатор кўрсаткичлар мавжуд, бироқ асосий кўрсаткич жами портфельдаги муаммоли кредитларнинг улуши ҳисобланади. Бироқ бу ерда бир нюанс бор: муаммоли кредитлар тушунчаси турли йўллар билан талқин қилиниши мумкин. Тартибга солувчи органлар (шу жумладан, Ўзбекистон Марказий банки) биринчи навбатда «ишламайдиган кредитлар» (non-performing loans ёки NPL) – муддати 90 кундан ортиқ муддатга кечиктирилган кредитларга қарашади. Марказий банкнинг оператив маълумотларига кўра, жорий йилнинг 1 сентябрь ҳолатига кўра, NPL кредитларининг улуши банк секторидаги жами кредитларнинг 4,2 фоизини ташкил қилган (1 январ ҳолатига кўра, бу кўрсаткич 3,5 фоизни ташкил этган.)

NPL кўрсаткичи бизнинг кредит таҳлилимизда чекланган қийматга эга, чунки қарздорликнинг расмий мезони асосида фақат муаммоли кредитларни аниқлайди. Бизнинг фикримизча, Молиявий ҳисоботнинг халқаро стандартларининг (MҲХС) 9 стандарти бўйича 3-тоифали кредитларининг улуши банклар активларининг сифатини аниқроқ баҳолашга имкон беради. Ушбу стандарт банклардан барча кредитларни учта саватдан бирига таснифлашни талаб қилади. 3-тоифали кредитлар нафақат NPL, балки бошқа муаммоли кредитларни ҳам ўз ичига олади. Масалан, муддати 90 кундан кам ўтган кредитлар, шунингдек, қайта ўзгартирилган «ёмон» кредитлар.

Муаммоли кредитларнинг ўсиши: гап нимада?

Сўнгги бир неча йил ичида Ўзбекистон Республикаси банк секторида муаммоли кредитлар улушининг барқарор ўсиш тенденцияси кузатилмоқда. Банклар томонидан портфелимиздаги 3-тоифали кредитларининг улуши 2021 йилдан буён сезиларли даражада ошди ва сўнгги 3 йил ичида 8–9 фоиз оралиғида барқарорлашди (2024 йил 1 январ ҳолатига кўра 8,4 фоиз). Кўриб турганимиздек, бу тартибга солувчи NPL кредитлари учун ставкадан тахминан икки баравар юқори.

Бизнинг қарашларимизга кўра, сектордаги муаммоли кредитларнинг ўсиши биринчи навбатда икки ҳолат билан боғлиқ. Биринчидан, 2018–2020 йилларда инвестиция талабининг ортиши билан боғлиқ бўлган бир неча йил давомида кредитлашнинг жуда юқори ўсишидан сўнг, улар учун имтиёзли даврлар тугаши ва айрим қарз олувчилар кредит тўловларига хизмат кўрсатишда қийинчиликларга дуч келган (шу жумладан, пандемия ва бошқа ташқи омилларнинг салбий таъсири туфайли). Бундан ташқари, бизнинг фикримизча, ўша даврда кўпгина банкларнинг (айниқса, давлатга қарашли) кредитлаш меъёрлари анча бўш бўлган ва бу ҳам банклар портфелида муаммоли кредитларнинг тўпланишига хизмат қилган.

Шунингдек, банклар томонидан эътироф этилган кредит сифати билан боғлиқ муаммолар сонининг кўпайиши парадоксал равишда уларнинг рискларни бошқариш тизимларини, яъни муаммоли кредитларни таснифлаш бўйича ички сиёсатни такомиллаштириш билан боғлиқ деб ҳисоблаймиз. Фикримизча, авваллари айрим банклар барча муаммоли кредитларни 3-тоифага ажратмаган, бу эса бутун сектор бўйича умумий кўрсаткичнинг етарлича баҳоланмаслигига олиб келган. 2020 йилги банк ислоҳоти бошланганидан буён муаммоли кредитларни молиявий ҳисоботларда эътироф этиш билан боғлиқ вазият сезиларли даражада яхшиланди ва ҳозирда банклар томонидан эълон қилинган маълумотлар, умуман олганда, активлар сифати бўйича реал вазиятни ишончли акс эттиради, деб ҳисоблаймиз.

Турли вазият

Сўнгги йилларда секторда муаммоли кредитларнинг умумий ўсиш тенденцияси кузатилганига қарамай, алоҳида банкларда бу кўрсаткичнинг динамикаси турличадир. Биз давлат дастурлари доирасида имтиёзли кредитлар бераётган қатор давлат банкларида активлар сифати сезиларли даражада ёмонлашганини қайд этамиз. Уларнинг баъзиларида 3-тоифали кредитларининг улуши тармоқдаги ўртача кўрсаткичдан икки баравар кўпроқни ташкил этди ва бу сезиларли захира ва соф йўқотишларга олиб келди. Корпоратив қарз олувчиларни кредитлашга йўналтирилган йирик банклар активлар сифатининг барқарор динамикасини намойиш этди, хусусий банклардаги муаммоли кредитлар улуши эса сектор бўйича ўртача кўрсаткичдан пастроқ.

Хавфлироқ бўлган сегментлар

Ўзбекистон банкларининг активлар сифатини баҳолашда уларнинг кредит риск профили ҳисобга олинади, шу жумладан, иқтисодиётнинг юқори хавфли сегментларидаги кредитлар уларнинг портфелидаги улуши. Бизнинг фикримизча, энг катта кредит хавфи имтиёзли кредитларга хосдир, яъни оилавий тадбиркорлик дастури доирасида чиқарилган. Айрим давлат банкларида асосан шу тоифадаги муаммолар катта ҳажмда юзага келган (юқорига қаранг).

Бизнинг фикримизча, кичик ва ўрта бизнесга хорижий валютада берилган кредитлар ҳам юқори хавф ҳисобланади. Бундай кредитларнинг салмоқли қисми банклар томонидан чет эл валютасида даромади чекланган ёки умуман бўлмаган қарз олувчиларга берилган бўлиб, бу валюта рискини ҳимоя қилиш воситаларининг амалда йўқлиги ва миллий валюта курсининг давом этаётган ўртача заифлашуви шароитида юқори хавфларни келтириб чиқаради.

Чакана кредитлашнинг айрим турлари, хусусан, 2022–2023-йилларда сезиларли ўсишни кўрсатган автокредитлар ва гаровсиз истеъмол кредитлари ҳам юқори хавф туғдиради. Бироқ Ўзбекистон Марказий банки бундай кредитларга нисбатан бир қатор чекловчи чораларни киритганидан сўнг, янги кредитлар сезиларли даражада камайди, бу бизнинг фикримизча, ушбу сегментларда «қизиб кетиш» хавфини камайтиради.

Кейинчалик нима бўлади?

Бизнинг базавий сценарийимизда Ўзбекистон банк секторидаги активлар сифати билан боғлиқ вазият 2024–2025 йилларда барқарорлашади ва банк портфелидаги 3-тоифали кредитларининг улуши энг юқори чўққисига 9–10 фоизга етади. Активлар сифатининг яхшиланишига сўнгги 2–3-йил ичида кредитлаш стандартларини сезиларли даражада яхшилаш, банкларнинг тўпланган муаммоли кредитларни ҳисобдан чиқариш ва кредитлашнинг, айниқса, чакана савдода давом этиши сабаб бўлиши мумкин. Шу билан бирга, ташқи омилларнинг таъсирини ва банк секторида содир бўлаётган жараёнлар динамикасини (масалан, давлат банкларини хусусийлаштириш жараёнлари ва Марказий банкининг банк фаолиятини тартибга солишни такомиллаштириш бўйича фаолияти) ҳисобга олиш керак.

Бундан ташқари, банклар активлари сифатига секторда долларлашув ҳали ҳам юқорилигини ҳисобга олган ҳолда миллий валюта курси динамикаси таъсир қилиши мумкин. Лекин бу мавзу алоҳида муҳокамага лойиқдир