Bankers.uz Ўзбекистон банк тизими тарихига оид туркум материаллар чиқаришда давом этади. Мазкур материаллар мамлакатимизда ушбу йўналишда тадқиқот қилиш баробарида ўрганилган тарихий фактлар ва мустақил изланиш натижалари асосида ёзилган мақолалар асосида тайёрланади.

Навбатдаги материалда Қўқон шаҳрида дастлаб фаолият олиб борган банклар, уларнинг мижозлари, фаолияти ва кўрсаткичлари ҳақида сўз боради.

Қўқон шаҳри банклари тарихи

Қўқон шаҳри XX аср бошида Фарғона водийсининг тижорат ҳаёти маркази ҳисобланган. 1913 йилда Қўқонда 120 мингдан ортиқ киши истиқомат қилган. Қўқонда йирик бозорлар ва Савдо биржаси (1906 йилда ташкил этилган) мавжуд эди. Шарқий Туркистон ва Бухорога борадиган савдо йўли Қўқон орқали ўтган. 1876 йилдан сўнг, Қўқон Туркистонда тижорат ҳаёти марказига айланди.

Қўқонда Чор Россияси йирик банкларининг филиаллари мавжуд бўлган. Хусусан, Рус-Осиё банки, Давлат банки, Волга-Кама банки, Россия ташқи савдо, Сибир Савдо банки, Бирлашган банк, Москва савдогар ва Москва Учёт банклари шулар жумласидан эди. Банклар асосан мануфактура моллари ва пахта хомашёси экспортига кредитлар беришган.

^{Москва Учёт банки. Фото: Eduard Vilde}

Кредит фоиз ставкалари (1909 йил)

1909 йил маълумотига кўра, банкларнинг кредит бўйича фоиз ставкалари қуйидагича бўлган:

• Давлат банки — 5,5-9,5%,
• Бирлашган банк — 8-10%,
• Рус-Осиё банки — 9,5-10%,
• Москва Учёт банки — 7,5-12%,
• Ташқи савдо учун Рус банки — 8-9,5%,
• Волга–Кама банки — 7-9,5%.
• Давлат банкининг Қўқон филиали

Давлат банкининг Қўқон филиали 1893 йилда ўз фаолиятини бошлаган. Ўз фаолиятининг илк босқичида Давлат банкининг Қўқон филиали тижорат банкларидан унчалик фарқ қилмаган, яъни филиал асосан йирик пахта экспорт қилувчи фирмаларни молиялаштирарди. 1910 йилдан бошлаб Давлат банкининг Қўқон филиали Фарғона водийсида кичик кредит операцияларини ривожлантира бошлади.

Давлат банкининг Қўқон филиали

Давлат банкининг Қўқон филиали 1893 йилда ташкил этилган. Иш фаолиятининг дастлабки босқичида банк асосан пахта экспорт қилувчи йирик фирмаларни молиялаштирарди. 1910 йилдан бошлаб Давлат банкининг Қўқон филиали Фарғона водийсида кичик кредит операцияларини ривожлантира бошлади.

1905 йилда филиалда 2 миллион 700 минг рубли 335 та вексель кредитлар берилган бўлиб, кредитлар миқдори 2-5 минг рублни (ҳозирги кунда 40-100 минг АҚШ доллар) ташкил этган. Кредит олган 335 та мижозлар ҳудудлар кесимида қуйидагича тақсимланган:

• Қўқондан – 175 киши,
• Намангандан - 84 киши,
• Хўжанддан - 30 киши,
• Андижондан - 28 киши,
• Ўратепадан - 18 киши.

Энг катта кредитлар 91 та бухоро яҳудийлари учун берилган бўлиб, барча кредитларнинг ярмини ташкил этган.

^{Давлат банки Қўқон филиалининг даромадлари (минг рублда)}

Рус-Осиё тижорат банкининг Қўқон бўлими

Рус-Осиё тижорат банкининг Қўқон бўлими 1901 йилда ўз фаолиятини бошлади. Асосан, Қўқон бўлими пахта фирмаларини ва ипак қурти савдогар-экспортёрларини, дон импортёрларини ва мануфактура моллари билан савдо қилувчиларни молиялаштирарди. Ҳар йили Рус-Осиё банки Бошқармаси томонидан Қўқон бўлимига 10-11 миллион рубль 6-6,5 йиллик фоизига ажратиларди. Рус-Осиё банкининг Қўқон бўлими операциялари икки мартта оғир синовдан ўтди:

1. 1912–1913 йиллар инқирози ва бошқа банклар ва фирмалар томонидан кучли рақобат.
2. Биринчи Жаҳон уруши ва бозордаги кучли чайқовчилик.

Иккала ҳолатда ҳам Қўқон филиали бардош берди, лекин мижоз ва тажрибали ҳодимларни йўқотди. Қўқон бўлими ўрта ва кичик мижозларни жалб қила олмади ва операцияларнинг асосини йирик пахта фирмалари ташкил этарди. Шундай қилиб, Қўқон филиалини операциялари пахта ҳосилига ва нархига боғланиб қолди. Уруш пайтида банк консигнатсион савдоларга қарамлиги ошди, чунки вексель билан операциялар кескин қисқарди. Тафтишчилар Қўқон бўлимига пахтани консигнатсион савдоларини ривожлантириш кераклигини ва йирик фирмаларни молиялаштиришни қисқартиришни тавсия беришди. Қўқон филиали асосан йирик мижозлар билан шуғулланган. Мисол учун, 1915 йилга келиб, банкнинг 14 мижознинг ҳар бири 200 минг рублдан ортиқ кредитга эга эди, бу умумий активнинг 75% ни ташкил этарди, шундан 7 киши бангга кредитлар бўйича 6 950 000 рубль қарздор еди, бу филиал активининг 59% ни ташкил этарди.

^{Рус-Осиё банкининг Қўқон филиалининг даромадлари (минг рублда)}

Волга-Кама банкининг Қўқон филиали

Волга-Кама банкининг Қўқон филиали 1908 йил июль ойида фаолиятини юрита бошлаган. Қўқон филиалининг асосий мижозлари йирик пахта экспорти билан шуғулланувчи фирмалар эди. Масалан, ;1914 йилда ака-ука Вадяевлар банкдан 2 миллион рубль кредит олишган. Вадяевлар кредитлар бўйича йилига 8% тўлашарди. 1916 йилда банк уларнинг кредитини 10 миллион рублгача оширди. 1915 йилда банк Андреeвский шериклигига пахта экспорти учун 2 миллион рубль миқдорида кредит очди. ;1917-;йилга келиб Волга-Кама Қўқон филиалининг 4 мижозга ;йирик кредитлар ажратган ва бу кредитлар унинг бутун активига тўғри келарди.

^{Волга-Кама банкининг Қўқон филиали. Фото: Eduard Vild}

Хулоса Қўқондаги банклар минтақада тижорат ва пахта экспортига катта ҳисса қўшган. Ҳозирда Қўқон шаҳридаги тарихий бинолардан бири — Агробанк филиали сифатида фаолият юритмоқда.

^{Рус-Осиё банкининг ҳозирги кўриниши. Фото: Bankers.uz}

Муаллиф: тарих фанлари номзоди, мустақил политолог Бахтиёр Алимджанов.